De snelste met het goede antwoord op de opgave van vorige week was Anna Denekamp. Van haar komt dan ook de nieuwe opgave. De vraag is:

Waar is dit?

Oplossingen via deze link

Foto: Stadsarchief Amsterdam

Beth Hamidrasj Etz Chajiem (Leerhuis Boom des Levens), Rapenburgerstraat 109. Het werd in 1883 geopend en was gebouwd door het architectenkoppel vader en zoon Salm. De bouw werd mogelijk door een "vorstelijke gift" van Joods filantroop Simon Monk. Het leerhuis bestond al veel langer, namelijk sinds 1740. Toen gebruikte men een zaaltje in de Dritt Sjoel, onderdeel van de Hoogduitse Synagoge in de Nieuwe Amstelstraat.
In de gevel staat het jaartal 5643, het joodse jaartal dat overeenkomt met ons jaar 1883. Bij de inwijding schreef het Nieuw Israëlitisch Weekblad (NIW): 'De gehoorzaal, tevens synagoge, is prachtig ingericht. Vooral de heilige arke geeft een treffenden aanblik. De koperen gaskronen zijn een waar pronkstuk'.

Het NIW roemt ook de studiekamer voor rabbijnen, de studeervertrekken voor publiek, de bibliotheek en de vergader- of gehoorzaal. In dit gebouw werden ook sjoeldiensten gehouden. De gehoorzaal was daar geschikt voor en er was ook een Heilige Arke aanwezig. Tijdens WO2 kwam het gebouw leeg te staan. Pas in 1973 kocht de voorzitter van de Joodse Gemeente Amsterdam het pand terug en liet het ingrijpend renoveren. Het NIW, Nederlands oudste opinieweekblad uit 1865, vestigde zich in 1985 op de eerste verdieping. In 2004 verhuisde het NIW naar een pand in Amstelveen. Het gebouw fungeerde verder o.a. als computer-opleidingsinstituut.

Bronnen: JHM, Joods Biografisch Woordenboek en de site Joods Amsterdam; foto gehoorzaal: NIW 1933

De bron van de leerhuizen is de behoefte het Jodendom te bestuderen en zodoende de kennis over het geloof te kunnen verbreiden. Die wens was vooral bij de Asjkenazim sterk aanwezig. Vergaarde kennis was het eenvoudigste goed dat je eenvoudig mee kon nemen als je weer eens van huis en haard verdreven werd. Dat maakte bijvoorbeeld dat de in Amsterdam terecht gekomen Asjkenazim het geloof aan de Sefardim konden overdragen, die op het Iberisch schiereiland het geloof helemaal kwijt geraakt waren.
Er was al de hele 17de eeuw een behoefte om ook in Amsterdam een leerhuis op te richten, maar het was moeilijk daarvoor financiering bijeen te brengen. Bovendien was Amsterdam voor de Joden als een warm bad. Niemand had ook maar de geringste aanvechting verder te trekken; Amsterdam was hun Mokum. Onwillekeurig had dit een negatieve invloed op de diepgewortelde behoefte het Jodendom te bestuderen om dat ergens anders weer te verbreiden. Kortom, er was weinig animo voor een leerhuis. Toch kwam het er, zoals we hierboven zagen.

Bron: Memorboek 1971, Mozes Heiman Gans; Foto studeervertrek: NIW 1933

Goede oplossingen kwamen van Anna Denekamp, Hans van Efferen, Fanta Voogd, Han Mannaert, Robert Raat, Ton Brosse en Anneke Huijser.

De oude stad kent zijn uithoeken. Als je niet in de buurt woont of gewoond hebt komt dit beeld niet bekend voor. Dick had geen idee wat hij kocht. U helpt hem snel aan de oplossing?

De voorste huizen staan aan de....?

Hoe heet de brug links?

Uw oplossing via deze link

Foto: Collectie Dick van der Kroon

Rokin 91, het Huis met de Adelaars, op de hoek van de Kalfsvelsteeg. Het pand met halsgevel in Vingboons-stijl is opgetrokken uit Bentheimer zandsteen. Als klauwstukken fungeren twee adelaars met wapenschilden (zie foto hieronder). Het huis werd in 1662-'64 gebouwd in opdracht van de moeder van Anna Pelt, toen haar 21-jarige dochter trouwde met de 40-jarige weduwnaar Cort Adeler. Hij was Noor van geboorte maar al jong naar de Republiek verhuisd. Hij bracht zijn jeugd door in Hoorn en verhuisde toen naar Amsterdam. Hij diende als adelborst onder Maarten Tromp (1637) en bracht het tot vice-admiraal, nadat hij zich in Venetiaanse dienst (1645-1661) in de strijd tegen de Turken had onderscheiden. Nog tijdens de bouw van het woonhuis, in 1663, werd hij door koning Frederik III van Denemarken aangesteld als generaal-admiraal van Denemarken. In 1665 probeerde Johan de Witt hem terug te halen naar de Republiek maar Adeler bedankte. In 1666 werd hij in de Deense adelstand verheven. Het echtpaar woonde maar heel kort in hun nieuwe huis. Zij vestigden zich in 1664 nog in Denemarken.

Op de foto's boven: links het restauratie-voorstel van architect A.A.Kok uit 1930 en rechts het resultaat.
Tekening: Stadsarchief Amsterdam, foto: grachtenvanamsterdam.nl

Rechts van de Kalfsvelsteeg stond tot de Alteratie het Mariaklooster. De kapel diende na 1578 nog tot Lakenhal, tot die in 1626 naar de Groenburgwal verhuisde. Daarna bleven de restanten van kapel nog als woonhuis staan, zoals de tekening uit 1774 (links) laat zien (bron: Stadsarchief Amsterdam).

De tekening links laat zien dat restauratie-architect A.A.Kok zich keurig aan dit voorbeeld heeft gehouden.

Meer Rokin, en dan over de geschiedenis van dit stukje Amstel, in het komende dubbelnummer van Ons Amsterdam (komt begin november uit). Bekijk vast de inhoud in hun laatste nieuwsbrief.

En nu we het toch over nieuwbrieven hebben..., bekijk ook die van het Stadsarchief met de aankondiging van de fototentoonstelling:

Goede oplossingen kwamen van Erwin Meijers, Ria Scharn, Robert Raat, Anneke Huijser, Anna Denekamp en Arjen Lobach.

Laat ons meegenieten en stuur hem naar de redactie. Graag via deze link en alléén via deze link a.u.b.

Alweer een uitstapje nèt over de Singelgracht. Had u nu maar de bijpassende stereokijker.

Weet u waar dit is?

Oplossingen graag via deze link Foto: Stadsarchief Amsterdam

Eerst diende u vast te stellen dat dit de Palmgracht is. Bij alle andere Jordaangrachten is de achtergrond in het verschiet anders. De Lindengracht kijkt zelfs uit op de Posthoorn-kerk. Vervolgens de kaart van buurt QQ erbij zoeken en dan worden de hints duidelijk. Bedrijfspanden worden in grijs aangegeven en woonhuizen in roze. Het dubbelpand met de gang naar twee inpandige huizen is natuurlijk 71-77 en de bedrijfshallen nummeren dan 67-69.
Foto boven: Stadsarchief A'dam

Vandaag nummeren de huizen net iets anders dan in 1875. Het dubbelhuis is nu 73-79 en de voormalige loodsen 69-71. De laatste heeft zijn tuitgevel verloren en een lijst gekregen. Verder staat alles er nog. We zijn wel benieuwd hoe de nummers 75-77 functioneren. Gebukt lopen door de stoep zullen de bewoners vast niet meer. Ria Scharn vond het antwoord: via de middelste deur.

Goede oplossingen kwamen van Kees Huyser, Arjen Lobach, Jan Snijders, Han Mannaert, Anneke Huijser, Robert Raat en Ria Scharn.

Tussen de vaarfoto's van Carol de Vries zat deze: een ingangspartij van wat duidelijk een kerk is.

Weet u welke kerk dit is?
Waar staat die kerk?
Wat was de originele naam toen deze kerk gewijd werd?

Uw oplossing graag via deze link

Foto boven: Collectie Dick van der Kroon

Schrale oogst, en dat terwijl we in week 24 deze hoek van de stad uit en te na hebben uitgeplozen. Hetzelfde hoekhuis was toen ook onderwerp van de rubriek 'Met de camera op pad...' We kijken vanaf de Krom Boomssloot naar hoek Korte Dijkstraat 2. Deze huisjes en pakhuizen zijn allemaal afgebroken, maar behalve de onbekende fotograaf legde ook L.W.R. Wenckebach dit hoekje vast in een ets. Daarop is de Snoekjesgracht te zien en dan was het toch wat makkelijker geweest.

Afbeelding: Stadsarchief Amsterdam

Goede oplossingen kwamen van Anneke Huijser, Ria Scharn en Robert Raat.

Op het Velehanden project Amsterdamse Monumenten beschrijven vrijwilligers foto’s uit de collectie van Monumentenzorg voor de Beeldbank van het Stadsarchief: http://www.beeldbank.amsterdam.nl/
Meedoen is leuk èn leerzaam. Nieuwe deelnemers zijn altijd welkom! Kijk op: https://velehanden.nl/berichten/index/index/project/amsterdam_tagging

Raadplaat 1

Vele Handen hoopt dat iemand iets met de gemetselde balustrade naast deze klokgevel weet te beginnen.

Beide raadplaten kunt u aanklikken om de foto in de Beeldbank te bezoeken en eventueel in te zoomen.

Uw oplossing voor beide raadplaten graag via deze link

Raadplaat 2

Vele Handen geeft als suggestie mee dat dit mogelijk in de buurt van het Begijnhof is. Wij zouden het eerder aan de Oudezijds zoeken, in ieder geval lijkt het op een wirwar van smalle stegen. Die vindt u in de oudste stadsdelen tussen de burgwallen en Nieuwendijk/Kalverstraat of Warmoesstraat/Nes

Vele Handen wil geen rekening houden met het feit dat deze quiz maar één keer per week uitkomt. Als u dus de afbeelding in de Beeldbank bezoekt om in te zoomen en de beschrijving is al onder de foto te vinden, dan is de klus geklaard en kunt u dit raadsel vergeten.

Vele Handen: oplossing vorige week

1. Tuinstraat 140-150

Vele Handen zag over het hoofd dat een andere afdruk van deze foto al in de Beeldbank vertegenwoordigd is. De beschrijving daarbij luidt:

Tuinstraat 140 - 150 v.r.n.l., links aansluitend zijgevel Tweede Tuindwarsstraat 21 (ged.). Tussen Tuinstraat 150 en Tweede Tuindwarsstraat 21 bevindt zich de ingang van de Penschrijversgang

De tuitgevel is afgebroken en vervangen door nieuwbouw, net als het hoekhuis met de Tweede Tuindwarsstraat. De tussenliggende panden schijnen er nog te staan, zij het aangepast aan 'wonen'.

Voor Anna Denekamp was dit geen raadplaat maar een "weetplaat". Ze woonde ooit om de hoek. Ook Han Mannaert en Robert Raat kwamen met de goede oplossing.

Met Street View is het lastig een overtuigende foto van de huidige situatie te maken. Gelukkig woont Han Mannaert tegenwoordig om de hoek en hij schoot deze foto vanaf de Tweede Tuindwarsstraat, dus van de andere kant gezien. Achter de fietsen gaat de trap van Tuinstraat 146 bijna schuil. Het dubbelpand 142-144 daarachter is goed herkenbaar van de quizfoto. De benedenverdieping is verbouwd om te wonen.

2. Wijdesteeg 1, hoek Nieuwezijds Voorburgwal 264 (Postzegelmarkt)

Deze foto bevindt zich gewoon in de Beeldbank, meldde Ria Scharn verbaasd. We kijken naar de zijgevel van Nieuwezijds Voorburgwal 264. Het pothuis is er nog steeds. Ook Wijdesteeg 1 is ongeschonden uit de strijd gekomen en beide panden zijn voorbeeldig gerestaureerd.

Goede oplossingen kwamen van Ria Scharn, Anneke Huijser, Arjen Lobach, Robert Raat en Anna Denekamp.

Stadskaart 1865: Stadsarchief Amsterdam (SAA)

De Hollandsche Gaz Compagny werd in 1846 opgericht door C. de Bruyn en Zonen. De firma kocht de voormalige tulefabriek van Warnsinck, die op de omwalling tussen de bolwerken Reguliers en Ouwerkerk stond. Het bedrijf kreeg een concessie voor de levering van lichtgas, dat door droge destillatie van steenkool ontstaat. Dat was een vinding uit 1785 van de Maastrichtenaar Minckeleers, hoogleraar in Leuven.

In 1848 verzocht de firma om gebiedsuitbreiding. Op 12 juli 1848 stemde de Gemeenteraad in met het verhuren van het gehele gordijn tussen Reguliers en Ouwerkerk aan de firma C. de Bruyn en Zonen van de Hollandsche Gaz Compagny. In 1850 volgende verdere uitbreiding langs de schans en op de aangrenzende bolwerken en op 4 juli 1851 kreeg het bedrijf een flink stuk Singelgracht in erfpacht om door aanplempen het bedrijfsterrein verder te vergroten. In 1855 stelde de stad vast dat De Bruyn veel meer gracht had gedempt en werd - heel welwillend - de vergunning uitgebreid onder gelijktijdige verhoging van de pachtsom. Op het schilderij hieronder zien we aan de schans het oorspronkelijke drie verdiepingen hoge bedrijfspand, met links en rechts latere uitbreidingen. Op de voorgrond is de bouw begonnen van de eerste twee gashouders op aangeplempte grond die tot bolwerk Ouwerkerk reikt. De datering van dit schilderij zou op z'n vroegst eind 1851, begin 1852 kunnen zijn.

Schilderij door Cornelis Springer; bron: Amsterdam Museum, de datering 1847 is dubieus (zie tekst)

In 1857 vroeg en kreeg de Hollandsche Gaz Compagny vergunning nog een strook Singelgracht te dempen voor een broodnodige uitbreiding. Dit werd toegestaan onder voorwaarde dat het bedrijf zelf zorgde dat de resterende gracht ten koste van de tegenoverliggende oever op een breedte van 30 meter gebracht werd. Dat had de nodige consequenties voor de weg langs de Singelgracht, de Buitensingel. Dat die ooit verlegd zou worden was allang ingecalculeerd door de Gemeente Amsterdam. Dat bleek o.m. uit de plaatsing van de nieuwe brouwerij van Gerard Heineken, de Hooiberg en het Blindeninstituut, het Henriette Hofje en de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten ernaast. De nieuwe vorm van de Singelgracht blijkt uit onderstaand kaartfragment uit 1881; bron: SAA

Een gedeelte van de wal tussen het Reguliers- en Weteringbolwerk was rond 1840 al veranderd in een plantsoen. Bolwerk Wetering werd afgegraven en op die grond werd beplant. Midden op het v.m. bolwerk kwam café Flora, later bekend als Maison Boer. In 1874 besloot de Gemeenteraad dat het plantsoen fors uitgebreid moest worden door het plempen van de Singelgracht naast de gasfabriek. De niet helemaal kosjere landaanwinst van de gasfabriek ging nu de vorm van de gracht ter weerszijden bepalen. In de aflevering over de Utrechtsepoort zagen we al hoe het terrein voor het Paleis van Volksvlijt op dat van de gasfabriek ging aansluiten, nu gebeurde hetzelfde aan de andere kant. De werkzaamheden werden in 1876 uitgevoerd.

Foto: Jacob Olie 1894; bron: SAA

Op 8 mei 1880 opende in het Tweede Weteringplantsoen de eerste openbare kinderspeeltuin in Nederland zijn poorten. O.K., die van het Tolhuis en andere uitspanningen waren er eerder, maar in tegenstelling tot die gelegenheden was hier geen verplichte consumptie of toegangsprijs vereist. Het voorbeeld werd spoedig landelijk gevolgd. Het was een initiatief van de gegoede burgerij van Amsterdam, aangevoerd door Nicolaas Tetterode van de lettergieterij aan de Bilderdijkstraat. Hij had het bedacht en tot stand gebracht. De speelplaats mat zo'n 50 bij 70 meter en bevatte klimladders, kegelbanen, schommels, een draaimolen, wippen en rekstokken. De houten speeltoestellen waren tegen kostprijs vervaardigd in de ambachtsschool aan de Weteringschans ernaast. Daarnaast stond de kinderen een croquetveld ter beschikking, alsmede bikkels en springtouwen. Het terrein was degelijk omheind en de toegang werd gecontroleerd. De gemeente sponsorde door de grond tegen een symbolische erfpacht van ƒ10,- p/jr ter beschikking te stellen. De speciaal voor deze gelegenheid opgerichte Vereeniging tot Veredeling van het Volksvermaak haalde via een collecte ƒ5600,- op voor de inrichting van het terrein. Al deze welwillendheid was niet voor niets. De doelstelling van de initiatiefnemers was de uit de hand lopende baldadigheid te beteugelen. Bron: Ons Amsterdam (zie link hieronder)

Voor meer over de speeltuin leest u Ons Amsterdam jg.55 (2003), pp.286-287 of via Ons Amsterdam Online. Hieronder nog een foto van de speeltuin.

Voor meer plantsoenen op voormalige omwalling leest u Bram Huyser's PDF over het Westerplantsoen.

Volgende week twee begraafplaatsen op bolwerken, die van invloed bleken op de vormgeving van de normalisatie van de Singelgracht en de nieuwe invulling van de omgeving.

Woensdag 18 oktober 1916 - De Gemeenteraad besluit dat het quarantainestation aan de Zeeburgerdijk - zodra dat leeg staat - als noodziekenhuis gebruikt dient te worden. Het station werd in 1914 gebouwd; tien barakken, een kantoortje en een woonhuis voor de directeur. Voor het noodziekenhuis werd een groter kantoor gebouwd op de fundamenten van twee huizen rond de herberg Zeeburg (1675). Het lijkt op slechte planning dat twee jaar later het station niet volledig benut werd en het een ziekenhuisfunctie kreeg. De Gemeente opende eerder al sanatoria buiten de stad en de bestrijding van TBC werd door de aanschaf van röntgenapparatuur (vanaf 1904; Emma KZH als eerste) in een veel vroeger stadium aangepakt, waardoor de patiënten niet meer zo lang als besmettingshaarden rondliepen. Er was in 1945 nog even een piek, omdat tijdens de oorlog TBC en difterie weer de kop opstak. In 1976 ging het noodziekenhuis op in het gemeentelijke Slotervaartziekenhuis, dat een viertal verouderde gemeente-ziekenhuizen verving (Weesperpleinziekenhuis, niet-academische deel Binnengasthuis, Pieter van Foreestkliniek en noodziekenhuis Zeeburgerdijk).
Op de plaats aan de Zeeburgerdijk staan nu de inmiddels bekende houten huizen.

Donderdag 19 oktober 1916 - De nieuw gecreëerde tramlijn 19 gaat van start als kringlijn Nieuwmarkt, Waterlooplein, Amstel, Muntplein, Dam, Stationsplein, Geldersekade, Nieuwmarkt. Deze lijn 19 gaat de geschiedenis in als de kortst lopende lijn van de GTA. Hij wordt namelijk na net 6 weken, op 1 december 1916, opgeheven. Deze tram heeft zó kort bestaan dat er geen foto's van bekend zijn (foto links is de oudere lijn 7). Met het lijnnummer 19 zullen nog diverse tramlijnen geëxploiteerd worden, maar om duistere redenen was geen enkele een lang leven beschoren. Alleen als bus 19 stevende zij op een "record" af.

Hieronder weer een keuzemenu naar oude afleveringen van het jaar 2016. De keuze '2015' leidt naar de laatste aflevering van 2015, met onderaan een eigen menu voor dat jaar.

Wilt u zelf ook eens grasduinen in bijna 400.00 afbeeldingen van Amsterdam? Bezoek het Stadsarchief Amsterdam online.

Aanmelden voor deze digitale uitgave    -    Afmelden voor deze digitale uitgave