)
ok al lijkt de St. Servaas-basiliek
te domineren als het op kerkarchitectuur aankomt, u mag een dagje Maastricht
nooit afsluiten zonder een bezoek aan de Onze Lieve Vrouwe-basiliek gebracht
te hebben. U stapt binnen in de hoge middeleeuwen, het lijkt
dat alle stijlwijzigingen en het 20ste eeuwse "opleuken" aan deze
kerk voorbijgegaan zijn. Zeker regionaal is de kerk van grote importantie
binnen de Romaanse bouwkunst omdat er zo weinig aan gesleuteld is. Als u
ervoor openstaat heeft deze kerk dezelfde allure als die van Maria-Laach,
Speyer, Vézelay of Autun. Hij is niet zo rijk gestoffeerd als de San Marco
in Venetië omdat de Maastrichtenaren niet over de wereld zwierven om kostbaarheden
te stelen, nee, ze werden zelf bestolen. De zuilen zijn
van kolenzandsteen en niet van
Ravenna-marmer zoals in de Paltskapel in Aken, omdat de OLV ook niet zulke
machtige begunstigers had. Het kapittel van de OLV moest elke daalder vóór het
uitgeven omdraaien en sommige proosten zagen van hun inkomsten af om de kerk
niet onnodig te belasten.
Daardoor is voor ons een sfeervolle basiliek behouden gebleven die een
bezoek meer dan waard is.
)
VoorgeschiedenisBij bodemonderzoek in het pandhof zijn resten gevonden van een eerder bouwwerk, mogelijk ook een kerk uit ±600. Omdat uit schriftelijke bronnen bekend is dat hier een bisschopszetel moet zijn geweest is de verleiding groot in de resten de fundamenten van een Merovingische bisschopskerk te zien. Het metselwerk is weliswaar typisch Romeins maar die techniek bleef ook na de Romeinse tijd in zwang. Tegen de stelling spreekt het gebrek aan Merovingische graven. In de 7e eeuw werd bij de kerk begraven, de Romeinen deden dat buiten de stad. Het kapittel is rond 1000 gesticht door bisschop Notger van Luik. Rond die zelfde tijd zijn de bouwactiviteiten begonnen die geleid hebben tot het gebouw dat er nu staat (zie maquette rechts).
De O.L.Vrouwekerk bezat sinds 1206 een dubbel gouden patriarchaalkruis met
splinters van het Heilige Kruis, afkomstig uit Constantinopel. Met het populair worden van
pelgrimages werd dat een publiekstrekker die de afgunst wekte van het
kapittel van St. Servaas. Zij wist te bewerkstelligen dat de OLV
zijn relieken niet meer buiten de kerk mocht tonen, ook al deed de OLV
er alles aan dat te voorkomen. In 1492 kwam opeens
eenzelfde kruis
in de Servaas op de proppen omdat nog steeds gelovigen naar de Servaas
kwamen om het kruis van de OLV te zien.Dat de St. Servaas de O.L.Vrouwe probeert te overvleugelen is dus al 100den jaren oud. Het kapittel van St. Servaas schuwde zelfs niet een vervalste oorkonde van Hendrik IV op te voeren die moest bewijzen dat het altijd al de bisschopszetel was geweest. Dat is op z'n minst onwaarschijnlijk. In de 4e eeuw, doordat Tongeren door toenemende aanvallen van Germaanse stammen onveilig werd, verhuisde Servatius de bisschopszetel naar Maastricht. Toen hij zich met zijn hele gevolg en met alle attributen en relikwieën op pad begaf was dat nauwelijks naar een of andere plek buiten Maastricht maar naar het enige kerkgebouw binnen het Romeinse castrum, omdat het daarbuiten nog onveiliger geweest zou zijn dan in Tongeren. Toen in 722 Hubertus de bisschopszetel naar Luik verplaatste stond op de plek van de OLV een redelijk grote kerk (31x15,5m) en was de Servaas nog steeds een eenvoudig (tot 2e helft 6e eeuw zelfs houten) kapelletje boven het graf van Servatius. Karel Martel gaf in 725 opdracht die kapel (intussen versteend i.o.v. bisschop Mondulfus) te restaureren en uit te breiden. Zelfs in de 10e eeuw nog stond er op het Vrijthof slechts een bescheiden centraalbouw (fundamenten opgegraven in 1981, op afb. rechtsboven nog zichtbaar tegen de 11e eeuwse kerk).
)
Proost Geldulfus gaf in
1039 opdracht de
Servaaskerk geheel opnieuw op te trekken, wat de basis is van het huidige
gebouw (zie afb. rechts).Momenteel wordt de St. Servaas ons gepresenteerd als dé kerkelijke bezienswaardigheid van Maastricht en mag u daar aan de kassa een fors entreegeld betalen, zelfs op open monumentendag. Door de eeuwen heen heeft dat voor de O.L.Vrouwe, door gebrek aan geld en invloed, geresulteerd in minder rigoureus hakken, breken en vernieuwen en dat mag u als een voordeel zien. Ook de restauraties van Pierre Cuijpers (eind 19e eeuw) hebben de atmosfeer geen geweld aangedaan.
)
BasiliekAlhoewel de O.L.Vrouwekerk de in de romaanse bouwstijl gebruikelijke basilicale vorm heeft slaat het predikaat "basiliek" niet op de bouwwijze, maar is een door het Vaticaan verleende eretitel, die de O.L.V. in 1933 kreeg. Bij deze titel hoort ook het recht een wapen met de pauselijke symbolen te voeren (zie afbeelding hiernaast).
)
Het bouwwerkHet gebouw is een voor de 11e eeuw gebruikelijke basilicaal langhuis met schip, zijbeuken en (in later stadium vergroot) transsept (dwarsschip) en twee pseudotransepten. De viering is voorzien van een koepelvormig gewelf dat gedecoreerd is. Een absis is direct tegen het transept geplaatst en biedt plaats aan het koor, dat ook de hele viering in beslag neemt. Die absis heeft twee verdiepingen en vertoont niet de naar buiten gerichte dwerggalerij zoals gebruikelijk (zie St. Servaas) maar biedt wel plaats aan een unieke kooromgang met daarboven liggende gaanderij. Zie ook de PDF met de monumentbeschrijving en meer foto's.
Zie ook de maquette hierboven.
)
Exterieur:
WestwerkAan het O.L.Vrouweplein staat een ongenaakbare facade met dubbele toren. Duidelijk zichtbaar is dat de gevel twee keer verhoogd is, de eerste keer begin 12e eeuw. Aan het einde van die eeuw kwam daar nog de natuurstenen opzet met bogen op, net als bij de traptorns ernaast.
Van romaanse kerken in de regio zijn westwerken nog zelden zo summier uitgevoerd. Vaak is er een voorhal met een fraaie bewerkt entree. Helemaal ongewoon is het westwerk nou ook weer niet, getuige een mozaiek van een vroeg-christelijke kerk met een vergelijkbaar westwerk. Klik hier voor dat mozaïek.
)
ApsysDe koorzijde van het gebouw is veel vriendelijker, zoals op nevenstaande litho van Schaepkens uit 1850 te zien is.
Dit was de situatie voordat Cuijpers begon te restaureren. Op zich is er niet zo veel veranderd; er staan nu forse bomen die iets van dit uitzicht belemmeren. Het gebouwtje rechts op de voorgrond hoort niet bij de kerk; het is het wachtgebouw dat bij de nabijgelegen stadspoort hoorde.
)
Vroeg-18e eeuwse
tekening (Jan de Beijer) van het O.L.Vrouweplein met op de achtergrond de gotische St. Nicolaaskerk
die in 1342 gereed kwam. De sloop ervan begon nadat in 1837 de OLV weer voor de eredienst geschikt gemaakt was. 
Interieur:
KoorIn het interieur is het oostelijk koor het indrukwekkendst. De schildering in de koepel is gerestaureerd.
Dit type absis met open omgang komt deze streken niet veel voor. Het komt voort uit de grafbasilieken in Rome van de 4e eeuw en was bedoeld om in de absis relieken tentoon te stellen terwijl de pelgrims die via de omgang konden zien en aanbidden.
In de OLV ziet u boven de kooromgang nog een galerij. Let op de middelste gebundelde zuilen met bijzondere dubbelkapitelen (foto onder). Meestal zal zo'n galerij naar buiten open zijn om de relieken aan het volk te kunnen tonen maar dat was de OLV door toedoen van de Servaas verboden. Hier is de galerij dus naar binnen open.
)
Kooromgang met daarboven gaanderij.De kapitelen zijn alle 12e eeuws en vertonen scenes uit het Oude Testament. Ze zijn gemaakt door rondreizende beeldhouwers van een groot Duits atelier. Stijlkenmerken zijn in elk geval dezelfde als die van de Sint Servaas, die uit dezelfde tijd stammen.
Links van de trap naar het koor is een automaat waarmee u enkele minuten licht krijgt op alle details van architectuur en decoratie. Die laatste is waarschijnlijk een product van Cuijpers, die toen net zo'n succes had met zijn bonte polychromeringen (ook die van het Bergportaal in de St. Servaas is van hem).
)
CryptenDe eerste oostcrypte werd gesticht tijdens de ambstperiode van bisschop Balderik II van Luik (1008-1018) en werd in 1018 door Balderik gewijd. Het is bekend dat de crypte kort na de wijding is ingestort en - met een extra zuilenrij versterkt - opnieuw opgebouwd. Van de vernieuwde oostcrypte (gewijd in 1037) zijn vier zuilen van die eerste crypte afkomstig. De oostcrypte is in een aantal bouwfasen ontstaan naar het voorbeeld van die van de St. Lambert in Luik. In noord- en zuidwand zijn de aanzetten te zien van koortorens uit een eerder bouwplan, die echter nooit zijn uitgevoerd maar ook niet gesloopt werden.
)
11e eeuwse zuil uit eerste crypte, hergebruikt in de oostcrypte )
Langsdoorsnede kerkgebouw met duidelijk beide
crypten aangegeven. Let op dat de vloer van de viering en het koor op
hetzelfde niveau liggen en de oostcrypte zo groot is als beiden. )
In het westwerk is ook een crypte waarin nu de kerkwinkel is
ondergebracht. U zult dit beeld dus niet meer zo snel zien.De beide crypten zijn maar zo'n 3 meter hoog.
)
KunstvoorwerpenDe kerk (en de schatkamer) zijn rijkelijk voorzien van beelden, vaak van hout. Links en rechts van het koor zijn enkele, waaronder een Anna-te-drieën door Jan van Steffensweert.
)
Bij de ingang vanuit de Merodekapel en iets boven ooghoogte
een ander beeld van Steffensweert, St. Christoffel met het Kind op zijn schouder.
St. Christoffel, houten beeld van Jan van Steffensweert, begin 16e eeuw
)
In de
Mérodekapel, waar u binnenging en tot slot weer buitengaat zou u even kunnen zoeken
naar een reliëf uit midden 11e eeuw dat, naar men aanneemt, een
eedsaflegging weergeeft. Frappant hieraan is dat de eed met de hand op een
relikwie afgelegd wordt. Een handgeschreven
bijbel was zeldzamer dan relikwieën. De foto werd gemaakt toen het
reliëf net schoongemaakt
was, nu is het weer zwart beroet door het dagelijks branden van
honderden kaarsen. De kerkschat van de O.L.Vrouwe is te zien in de schatkamer. Ondanks de ravage die de Fransen direct na 1794 hebben aangericht is die niet onaanzienlijk. De hoge ouderdom van de kerk zorgde voor een rijke verzameling reliekhouders, liturgisch vaatwerk en textilia. Oude "toningsformulieren" laten alle topstukken van vóór 1794 zien en daarop vallen een drietal 10-11e eeuwse reliekhouders uit Constantinopel op, waarvan er echter nog maar één in de schatkamer te zien is (foto boven). Het verhaal achter de beide verdwenen stukken vindt u hier: "verdwenen patriarchaalkruis".
)
Reliekdoosje 2e helft 11e eeuwh: 118mm incl. sluiting en oogje b: 73mm
De voorzijde toont een email cloisonné kopie van een in het Byzantijnse keizerrijk zeer aanbeden Maria-icoon. De inhoud zou bestaan hebben uit een deel van de mirre en wierookkorrels die het Christuskind van de Drie Koningen kreeg.
)
19e
Eeuws kruisreliek, geschonken door paus Pius IX ter compensatie van het
verlies van het byzantijnse Patriarchaalkruis. Lees het complete verhaal
onder Patriarchaalkruis. )
Kruisgang en pandhofDe deur die naar sacristie en schatkamer leidt geeft toegang tot de kruisgang. Die kunt u niet helemaal aflopen omdat die uiteindelijk toegang geeft tot de ruimte waar de Sterre-der-Zee staat. (zie plattegrond)
Van de kruisgang komt u in het pandhof. Hier zijn in 1981 opgravingen gedaan en zijn resten van een eerder kerkgebouw gevonden.
Lees over de ingrijpende restauratie door architect Sprenger onder supervisie van Pierre Cuijpers
Bezoekersinfo
Het gebouw bevindt zich op het O.L.Vrouweplein 9, de
ingang is in de Mérodekapel die zich links van het kerkgebouw bevindt.
Dat is de kapel waar het beeld Sterre der Zee aanbeden wordt. Geneert u
zich niet de altijd drukke kapel door te lopen, er is geen andere
ingang. Om op het kloosterhof te komen volgt u de bordjes naar de
schatkamer. De schatkamer zelf is dagelijks open van 11 tot 17u, zondags
van 13 tot 17u, kosten 3 euro.
De meeste details ziet u tijdens een rondleiding. Die zijn er tussen
Pasen en Allerheiligen, op di t/m za om 13.30u, kosten 3 euro.
Groepen
bellen eerst 043-325 31 35.
Voor alle verdere informatie een link:
http://www.sterre-der-zee.nl/
Wikipedia
Meer weten? Heel veel details haalt u nog uit het proefschrift van A.F.W.Bosman uit 1990, ISBN 90-6011-688.7 Walburgpers
)
n 1887 begon architect Sprenger - onder supervisie van architect P.J.H.Cuijpers - aan de broodnodige restauratie van de O.L.Vrouwebasiliek. Wat begon als elementaire bouwkundige herstelwerkzaamheden ontaarde in een grootscheepse restauratie en reconstructie van het gebouw, die tot in de 20e eeuw duurde. Achteraf is er commentaar op Cuijpers ontstaan; hij zou oa. veel antiek bouwmateriaal hebben vernieuwd dat nu zou zijn hergebruikt of op z'n minst grondig onderzocht. In zijn voordeel moet gezegd worden dat als hij de klus niet zo grondig zou hebben aangepakt er mogelijk nu geen kerkgebouw meer gestaan zou hebben. Vergelijk maar met de Lambertuskathedraal in Luik, die wegens bouwvalligheid eind 18e eeuw gesloopt moest worden. Vakkennis kan Cuijpers zeker niet ontzegd worden; gedurende zijn loopbaan ontwikkelde hij zich tot autoriteit op het gebied van romaanse en gotische bouwkunst en over stilistische blunders heb ik dan ook nog niemand gehoord. )
)
)
)
)
)
)
)
)
)
){kind=link}
){kind=link}
){kind=link}