Het Cultuurstelsel in theorie
)
ohannes
van den Bosch is de grote motor achter het cultuurstelsel, maar dat zou niet
van de grond gekomen zijn zonder krachtige ondersteuning van het Ministerie
van Koloniën waar J.C. Baud eerst een der directeuren en later zelf
minister was. Baud had in zijn kielzog weer de flamboyante Rochussen en deze
drie zullen een belangrijke rol spelen bij de uitvoering van het stelsel. De
vierde in dit span is koning Willem I. Zijn enig doel was het het
uitgemergelde Nederland - hoe dan ook - uit het slop te trekken. Daartoe
dient de achterstand in de "industriële revolutie" snel ingelopen
te worden en dient de infrastructuur (wegen, vaarwegen, spoorbanen)
verbeterd dan wel aangelegd te worden.
Hoewel alle heren liberale trekjes vertoonden waren ze het eens over een
autocratische bestuursvorm voor Indië. Het gouvernement hield de teugels
strak en de inlanders kort.
Opvallend is dat de term "cultuurstelsel" in die periode niet
gebruikt wordt. De diverse regeringsreglementen spraken van "op hoog
gezag uitgevoerde cultures". Fasseur definieert het stelsel als volgt:
"een vorm van agrarisch-industriële exploitatie van Java, waarbij het
gouvernement gezag en invloed gebruikte om de inheemse bevolking tegen een
eenzijdig vastgesteld en laag plantloon tropische exportproducten te doen
verbouwen, welke artikelen vervolgens ten behoeve van de staatskas werden
verkocht".
)
Het
zwakke punt van de algehele exploitatie van de rijkdommen van
Nederlands-Indië was en bleef "arbeid". Raffles had al bewezen
dat het forceren tot arbeid geen effect had dus viel Van den Bosch terug op
het systeem zoals de VOC in het verleden toegepast had. Dat kwam er in het
kort hier op neer dat men deals sloot met de hoogste autoriteit van een
gebied en die de motivering van zijn onderdanen liet regelen. Die hoogste
autoriteiten waren zeer divers: van vorsten tot burgerlijke tirannen. Dat
werkte niet zonder opdrachten en regelgeving en de lokale heersers konden
alleen daartoe bewogen worden door hen ruimschoots te belonen. Bekend zijn
ook gevallen van protectie voor impopulaire heersers door de kolonisator,
een taak voor het eigen Indische leger: KNIL.Van den Bosch legde voor 1/5de deel beslag op de bestaande landbouwgronden en zette aan tot ontginning van nieuwe. De lokale overheden dienden hiervoor de werkkrachten ter beschikking te stellen. Daarnaast diende de infrastructuur verbeterd te worden om de producten af te kunnen voeren naar de depots. Ook die infrastructuur diende de plaatselijke bevolking aan te leggen. Voor dit alles ontving de bevolking een loon en bescherming. Om die bescherming (legereenheden) onder te brengen moesten forten gebouwd worden, inderdaad..., weer door de bevolking zelf.
)
Van
meet af aan was alle aandacht gericht op Java. Dat was de kurk waarop het
hele stelsel gebaseerd was en dat genereerde de hoogste opbrengsten.Van den Bosch moet studie gemaakt hebben welke producten in Europa goede winsten konden opleveren. De aanbouw van deze producten, cultures genoemd, werd verplicht gesteld op de gevorderde gronden en de nieuwe plantages. Het waren in de eerste plaats koffie, suiker, indigo (levert blauwe kleurstof voor bijv. denim) en in mindere mate tabak, thee, peper, kaneel, cochinelle (leverde de rode kleurstof karmijn), katoen, kinabast en rubber. De bestaande dessa's, ingericht voor rijstcultuur, waren wel geschikt voor suikerriet en indigo maar niet voor koffie; daarvoor werden nieuwe plantages aangelegd op de nabijgelegen berghellingen.
)
Nog een
belangrijk aspect van Van den Bosch' inspanningen is zijn keus voor
producten waarmee in economisch achtergebleven gebieden in het vaderland
nieuwe industrieën opgezet konden worden, waarvan de katoenindustrie in
Twente een sprekend voorbeeld is. Dat werd inderdaad een bloeiende industrie
die zelfs producten exporteerde, o.a. naar Indië waar het de Engelse
katoenimporten uit Singapore overnam.Koffie en indigo vergden lokaal weinig voorzieningen. Die konden op dorpsniveau tot een transportabel product gebracht worden. Anders was het met de suikerplantages, waarvoor fabrieksgebouwen gebouwd moesten worden en waar bij de productie heel veel hout nodig was. Het heeft dus jaren geduurd voor suiker winst genereerde. Voor suiker moesten ook contracten gesloten worden met fabrikanten, in eerste instantie met de reeds bestaande, later werden nieuwe contracten afgesloten. Het gouvernement kon zich garant stellen voor nieuw te bouwen installaties of die zelfs voorfinancieren.
Een stelsel van gouvernementspakhuizen moest ervoor zorgen dat de goederen centraal in een uitvoerhaven terecht kwamen. Dit hele transport werd betaald uit de winst op het product, wat de exploitatie en zo ook het plantloon flink kon beïnvloeden.
Voor het vervoer overzee en de verkoop van de producten in Europa werd in 1824 de Nederlandse Handel-Maatschappij opgericht.